( Nguồn: theo PGS.TS Đinh Đức Anh Vũ và tổng hợp của tác giả)

2.2 Đặc trưng của giáo dục 4.0 :
a) Kiến thức tích hợp:
Đặc thù của Cách mạng công nghiệp 4.0 là sự tích hợp của các loại hình kỹ thuật và công nghệ khác nhau, từ đó nó dẫn đến sự đòi hỏi nguồn nhân lực cũng phải có những mảng kiến thức tích hợp. Để đáp ứng nhu cầu mới các trường đại học đào tạo chương trình theo hướng liên ngành là tích hợp các ngành lại với nhau, để đáp ứng nhu cầu phát triển của xã hội cũng như nền sản xuất mới. ( HồThanh Phong, 2017).
Giáo dục 4.0 đòi hỏi phải đem đến cho người học những kỹ năng và kiến thức cơ bản lẫn tư duy sáng tạo, khả năng thích nghi với các thách thức và yêu cầu của công việc.
b) Chương trình đào tạo mang tính mở:
Với cuộc cách mạng 4.0, nội dung chương trình đào tạo phải phát triển theo định hướng kiến thức cơ bản ngành rộng, môn học tích hợp; đề cao năng lực sáng tạo và năng lực thích ứng của người học Trong chương trình đào tạo xuyên ngành, lý thuyết, phương pháp, kiến thức của các ngành nghề được hòa lẫn thành một tổng thể mới, giúp giải quyết các vấn đề thực tiễn của cuộc sống. So với các chương trình đào tạo đơn ngành, đa ngành, liên ngành, mức độ tích hợp các ngành – lãnh vực là cao nhất với việc xóa bỏ ranh giới giữa các ngành học trong chương trình.
c) Cơ cấu ngành học thay đổi:
Đặc thù của cuộc CMCN 4.0 là xuất hiện trí tuệ nhân tạo, công nghệ tự động hóa, vật liệu mới và công nghệ thông tin trong phân tích dữ liệu (big data). Với đặc thù đó, cơ cấu ngành nghề sẽ thay đổi rất nhanh, dẫn đến các ngàng nghề đào tạo cần có sự thay đổi thích ứng.
Dễ thấy nhất là nhu cầu một số ngành liên quan đến CMCN 4.0 như công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, tự động hóa, cơ điện tử, khoa học dữ liệu, tin học ứng dụng ... bắt đầu tăng. (Ví dụ ngành marketing đang có sự dịch chuyển mạnh mẽ từ marketing truyền thống sang marketing hiện đại và digital marketing). Điều này sẽ đặt ra rất nhiều cơ hội thách thức cho các trường đại học trong việc đổi mới và thích nghi.
d) Phương thức đào tạo mới:
Những tiến bộ công nghệ thông tin sẽ làm xuất hiện những loại hình đào tạo mới. Hệ thống đào tạo trực tuyến đại chúng, đào tạo online là những loại hình đào tạo mới thách thức các phương thức đào tạo truyền thống. Các hình thức đào tạo online, đào tạo ảo, mô phỏng, số hóa bài giảng... sẽ là xu hướng đào tạo trong tương lai.
Phương thức đào tạo thay đổi theo hướng lấy việc học làm trọng tâm; cá nhân hóa quá trình học, đa dạng hóa phương thức học với việc tăng cường học trực tuyến, học qua trải nghiệm với môi trường và thiết bị ảo. Với CMCN 4.0, sinh viên phải tự học là chính. Vai trò của người thầy cũng thay đổi từ trạng thái dạy học sang hướng dẫn. Giảng viên hướng dẫn sinh viên học qua các dự án, giải quyết các bài toán từ thực tế. Việc này đòi hỏi giảng viên phải tăng cường ra thực tế để có dự án hướng dẫn sinh viên.
e) Trường học – hệ thống sinh thái giáo dục (ecosystem):
Trường đại học theo chuẩn giáo dục 4.0 không chỉ là nơi đào tạo, nghiên cứu mà còn là trung tâm đổi mới sáng tạo, thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp trong sinh viên. Đầu ra của nền giáo dục 4.0 sẽ là người lao động sáng tạo và biết tạo ra giá trị. Để làm được điều đó, trường Đại học cần phát triển thành một mô hình mới, còn gọi là hệ thống sinh thái giáo dục.
Hệ sinh thái giáo dục sẽ bao gồm:
* Con người: giảng viên, sinh viên, cán bộ công nhân viên và lãnh đạo
* Thiết bị thông minh (smart cards, máy tính bảng, smart board)
* Hệ thống không gian mạng, tài nguyên học tập số, không gian thư viện
* Phần mềm quản lý thông tin sinh viên, dữ liệu đào tạo, cơ sở vật chất: thu thập dữ liệu, xử lý thông tin, dự báo và đề xuất giải pháp;
* Trung tâm và viện nghiên cứu: Trung tâm nghiên cứu, chuyển giao công nghệ cao; trung tâm đào tạo công nghệ cao, trung tâm khởi nghiệp, cơ sở sản xuất thực nghiệm và ứng dụng….
* Doanh nghiệp
2.3. Giáo dục 4.0 : Cơ hội và thách thức
Cuộc CMCN 4.0 xuất hiện trí tuệ nhân tạo, công nghệ tự động hóa, vật liệu mới và công nghệ thông tin trong phân tích dữ liệu (big data)… Vì vậy sẽ hình thành nên cơ cấu nghề nghiệp liên quan đến những ngành nghề mới. Diễn đàn Kinh tế Davos năm 2016 đã dự đoán, CMCN 4.0 diễn ra sẽ khiến 7 triệu việc làm trước đây biến mất và 2 triệu việc làm mới được tạo ra. Sẽ có một bộ phận người lao động sẽ phải chuyển dịch sang xu hướng kỹ thuật cao. Đây sẽ là cơ hội tốt cho các bạn trẻ năng động, sáng tạo và thích nghi với nhu cầu và xu thế thị trường lao động CMCN 4.0.
Các lớp học truyền thống với những nhược điểm như: chi phí tổ chức cao, không gian phục vụ hạn chế, không thuận lợi cho một số đối tượng… sẽ được thay thế bằng các lớp học trực tuyến, lớp học ảo. Chất lượng đào tạo trực tuyến được kiểm soát dễ dàng bằng các công cụ hỗ trợ, như các cảm biến và kết nối không gian mạng. Không gian học tập cũng sẽ đa dạng hơn, thay vì những phòng thí nghiệm hay phòng mô phỏng truyền thống, thì người học có thể trải nghiệm học tập bằng không gian ảo, có thể tương tác trong điều kiện như thật thông qua các phần mềm và hệ thống mạng.
Tuy nhiên, CMCN 4.0 khiến giáo dục ĐH bị đặt trước nhiều thách thức rất lớn. Khó khăn nhất của trường đại học hiện nay là họ chưa hiểu được nhu cầu của Cuộc cách mạng 4.0 yêu cầu nhu cầu đối với nguồn nhân lực như thế nào. Việc làm và thất nghiệp là hiện tượng phổ biến của quá trình công nghiệp 4.0. Do vậy, vấn đề đặt ra đối với các trường đại học là định hướng đào tạo đáp ứng yêu cầu ngành nghề của cuộc CMCN 4.0 và đào tạo lại để thích ứng với ngành nghề mới.
Các hình thức đào tạo online, đào tạo ảo, mô phỏng, số hóa bài giảng… sẽ là xu hướng đào tạo nghề nghiệp trong tương lai. Điều này tạo áp lực lớn cho các cơ sở đào tạo về chuẩn bị nguồn lực tổ chức giảng dạy, đặc biệt là đội ngũ giảng viên, xây dựng không gian học tập.
Trong bối cảnh kiến thức về công nghệ thay đổi rất nhanh, việc trang bị cách thức tự học và ý thức học tập suốt đời càng quan trọng hơn kiến thức của chương trình đào tạo. Như vậy, CMCN 4.0 đã tạo áp lực lớn trong hoạt động đào tạo đối với các trường đại học, từ xây dựng chương trình đào tạo, cập nhật nội dung chương trình cho đến đào tạo kỹ năng cho người học để đáp ứng yêu cầu công nghiệp.
3. Giải pháp
Xác định đúng lĩnh vực đào tạo
Các trường đại học cần phải đẩy mạnh các hoạt động đào tạo để thích ứng với cuộc CMCN 4.0. Cụ thể, trước mắt cần phải xác định đúng lĩnh vực đào tạo hướng về CMCN 4.0. Trên cơ sở đó, các trường đại học cần xác định các lĩnh vực đào tạo trọng tâm. Các lĩnh vực đặc biệt nên hướng vào để đào tạo gồm: công nghệ thông tin, quản lý mạng, khai thác dữ liệu, bảo mật, vật liệu, y sinh học …
Đổi mới về mô hình đào tạo
Bên cạnh việc xác định đúng ngành nghề đào tạo, việc quan trọng nhất của các trường đại học hiện nay để thích ứng với nền giáo dục 4.0 là đổi mới mô hình đào tạo, trong mô hình đó phải đổi mới phương thức đào tạo, từ khâu tuyển sinh đến khâu đánh giá, kiểm định chất lượng, nhất là khâu đánh giá sinh viên tốt nghiệp.
Trường đại học thì phải đem lại kỹ năng và kiến thức cơ bản cần thiết, để người lao động dễ chuyển đổi nghề nghiệp trong xu thế nghề nghiệp sẽ dễ bị thay đổi nhanh chóng. Hơn thế nữa, cần xác định “ đầu ra” của các sinh viên thời đại 4.0 là phải có tư duy sáng tạo, để thích ứng với những thách thức và yêu cầu công việc luôn thay đổi liên tục trong thị trường lao động trong nước cũng như khu vực quốc tế. Để làm được điều đó, các trường đại học cần xây dựng một hệ sinh thái giáo dục, trong đó lấy sinh viên và đội ngũ giảng viên chất lượng cao làm trọng tâm trên nền tảng tiến bộ khoa học công nghệ.
Chuyển đổi cách thức giáo dục
Các cơ sở đào tạo cần phải thiết kế chương trình linh động hơn, kiến thức cập nhật hơn, hướng tới phát triển các kỹ năng phù hợp với CMCN 4.0, phát triển tư duy hệ thống và liên ngành. Đối với các chương trình đào tạo bậc cử nhân, bên cạnh các kiến thức về nghề nghiệp, cần phải mở rộng cung cấp thêm các khối kiến thức tự nhiên xã hội, công nghệ thông tin, quản lý mạng… nhằm mục đích làm cho người học có thể thích nghi nhanh với sự thay đổi của công nghệ, làm việc hiệu quả trong môi trường có tính kết nối cao, giữa các lĩnh vực, giữa thế giới ảo và thật.
Các kỹ năng quan trọng đối với sinh viên thời đại 4.0 cần phải được đưa vào chuẩn đầu ra của chương trình đào tạo: kỹ năng làm việc nhóm, kỹ năng sáng tạo, tư duy phản biện, tư duy hệ thống… đặc biệt giáo dục người học phương pháp và ý thức học tập suốt đời.
Ngoài ra, cách thức tổ chức và phương pháp giảng dạy tại các trường đại học cũng phải thay đổi. Bên cạnh hình thức giảng dạy trực tiếp cho người học, các trường cần sử dụng nhiều hơn các hình thức khác như đào tạo online, thiết kế môi trường ảo để người học và người dạy có thể tương tác lẫn nhau và truyền đạt thông tin, tổ chức thực hành tại các phòng thí nghiệm hay phòng mô phỏng ảo. Sử dụng hệ thống máy tính và dữ liệu big data để thiết kế chương trình, tổ chức giảng dạy cho từng đối tượng một cách hiệu quả nhất.
Nâng cao trình độ đội ngũ giảng viên
Đào tạo đáp ứng yêu cầu CMCN 4.0 đòi hỏi đội ngũ giảng dạy phải có trình độ cao về chuyên môn, công nghệ thông tin, hệ thống mạng…, do vậy công tác chuẩn bị nguồn nhân lực cũng là yếu tố đòi hỏi các trường đại học phải chuẩn bị kỹ lưỡng.
Trước tiên người thầy trong cuộc CMCN 4.0 cần thay đổi tư duy về vai trò của người thầy- truyền thụ kiến thức theo cách truyền thống sang vai trò xúc tác, hướng dẫn và điều phối người học. Thay vì cung cấp kiến thức một chiều, người thầy nên sử dụng tối đa các phương tiện trực quan nhằm khơi dậy trong sinh viên tinh thần chủ động học tập và khả năng đào sâu nghiên cứu. Chú trọng những phương pháp giảng dạy đề cao năng lực tư duy và tính phản biện. Nội dung giảng dạy phải liên tục tiếp thu những lý luận mới mẻ. Bên cạnh đó, người thầy cần chủ động, tự giác đổi mới toàn diện. Hoạt động giảng dạy phải liên tục cập nhật kiến thức chuyên môn bằng cách thường xuyên tham gia các lớp huấn luyện, hội thảo, hội nghị.
Xây dựng mô hình đại học mới – “Đại học doanh nghiệp”
Đây là mô hình mà Trường đại học sẽ “mô phỏng” mô hình của doanh nghiệp, với hệ thống cơ sở vật chất kỹ thuật, môi trường làm việc được cụ thể hoá ngay tại cơ sở đào tạo. Tại đây, người thầy chính là các chuyên gia đang làm việc trong ngành, tích hợp nhà trường và doanh nghiệp, xây dựng và khai thác cộng đồng nghề.
Ngoài ra nhà trường có thể đào tạo theo “đơn đặt hàng” của doanh nghiệp. Theo đó doanh nghiệp là người đưa ra các yêu cầu đầu ra (kiến thức, kỹ năng, nghiệp vụ, phẩm chất…) và các trường đại học sẽ lựa chọn được công nghệ đào tạo thích hợp. Công nghệ này bao gồm ít nhất 6 thành tố: chương trình và học liệu; đội ngũ giảng viên; cơ sở vật chất; dịch vụ đào tạo; tài chính; và quản lý.

TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Mạnh Hùng (2017), đề án Triển khai mô hình giáo dục 4.0 Tại trường Đại học Nguyễn Tất Thành, Bộ Giáo dục & Đào tạo.
2. Nguyễn Mạnh Hùng, (2016), Sinh viên Việt Nam – Cần phát triển mô hình giáo dục đại học 4.0, báo giaoduc.vn ra ngày 22/10/2016.
3. Hồ Thanh Phong, (2017), Cách mạng công nghiệp 4.0 đại học phải thay đổi, Báo Tuổi trẻ, số ra ngày 26/06/2018.
4. Phan Văn Trường (2017), Ngành giáo dục đón đầu cuộc cachs mạng 4.0 ra sao?, báo quocte.vn ra ngày 14/04/2017.
5. Đinh Đức Anh Vũ (2017), Giáo dục đại học trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, Đại học Quốc Gia TP. HCM.

Tác giả: NCS. Phan Thị Hải Yến